De invloed van emoties op gedrag

Emoties

Wanneer mensen zorgen hebben over - of problemen ervaren met - het gedrag van honden, dan is het voor een welzijnsgerichte hondenprofessional van groot belang om goed te kunnen inschatten welke emoties actief zijn (bij zowel hond als mens). Emoties drijven gedrag aan en hebben grote invloed op het welzijn. Door rekening te houden met onderliggende emoties kun je gedrag niet alleen veel beter begrijpen, maar ook veel beter beïnvloeden.

Wat zijn emoties?
Binnen de wetenschap bestaat er momenteel nog geen eenduidige definitie voor wat emoties precies zijn. Biologen, psychologen, neurowetenschappers; je kunt verschillende vormen van uitleg en termen tegenkomen. Sommigen spreken van overlevingscircuits, anderen over geconstrueerde gevoelens en weer anderen spreken over hersensystemen.

Er bestaat wel wetenschappelijke overeenstemming over de eigenschappen van emotionele reacties, die bij alle zoogdieren (inclusief hond en mens) kunnen plaatsvinden. Ik noem er hier een aantal:

Emotionele reacties betreffen complexe neurologische netwerken in de hersenen, die een expressieve verandering in het lichaam en in het gedrag aandrijven.
Emotionele reacties kunnen geactiveerd worden door zintuigelijke waarnemingen (ruiken, horen, zien, voelen, proeven) of door interne lichamelijke processen (bijvoorbeeld via hormonen, feromonen, honger of door een pijnscheut).
Emotionele reacties zijn niet universeel, maar er bestaan wel overeenkomsten in de chemische en neurologische eigenschappen en processen die plaatsvinden.
Het doel van deze hersenactiviteit is het tegemoet komen aan de individuele welzijnsbehoefte van het individu in die situatie.
Onder andere leerervaringen (het geheugen) en denkprocessen kunnen emotionele reacties beïnvloeden.

Gevoelswoorden

Zoals ik al aangaf, kun je verschillende termen tegenkomen wanneer je op zoek gaat naar informatie over emoties. Sommigen hanteren Engelstalige woorden voor het aanduiden van hersensystemen. Persoonlijk ben ik een groot voorstander van het gebruiken van Nederlandstalige gevoelswoorden, wanneer ik over verschillende typen emotionele reacties spreek. Je kunt verschillende gevoelswoorden hanteren voor, bijvoorbeeld, angst of woede. Je kunt spreken van onzekerheid of van frustratie; van schrikken of van boosheid; van bang zijn of van teleugesteld zijn, enzovoorts. Door gebruik te maken van goed passende gevoelswoorden, kunnen gezinsleden zich beter verplaatsen in de belevingswereld van de hond (het wakkert empathie aan), waardoor zij het gedrag beter zullen begrijpen.

Op dit moment wordt er veel wetenschappelijk onderbouwde kennis aangeboden over de volgende 8 emotionele categoriën (hersensystemen, overlevingscircuits) die gedrag kunnen aandrijven. Op elke categorie zijn verschillende gevoelswoorden toe te passen. Elke categorie is te linken aan welzijnsdoelen.

Klamp je niet vast aan ondergenoemde, want er wordt continu meer ontdekt. Er kunnen dus zeker meer categorieën en typen emoties bestaan.

De volgende drie emotionele categoriën zijn gerelateerd aan zelfbehoud (zelfbescherming).

Pijn/lichamelijk ongemak

Pijn gedreven gedrag beschermt het lichaam tegen daadwerkelijke of potentiële fysieke schade. Het doel is om verdere schade en lichamelijk ongemak te voorkomen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan vermijding en ontwijken, verandering in mobiliteit (stoppen met bewegen of mank lopen) of gedrag wat onder de parapluterm agressie valt, waarmee anderen op afstand kunnen worden gehouden.

Angst/wantrouwen/bezorgdheid

Dit betreft gevoelens waarbij er binnen de Engelse taal nog een prachtig onderscheid gemaakt kan worden tussen de termen ‘fear’ en ‘anxiety’. In het Nederlands zou je dit kunnen vertalen naar vrees (bang zijn) en ongerustheid of bezorgdheid, maar wij omschrijven beiden gevoelens vaak als angst. Het eerste betreft angst voor een bedreiging die concreet aanwezig is (een prikkel of situatie) en het tweede betreft het anticiperen op iets wat bedreigend is, zonder concrete bedreiging (‘anxiety’).

Deze emotionele categorie heeft als doel om de hond te beschermen en in veiligheid te brengen. Voorspelbaarheid en informatie verwerking speelt een grote rol. Bedreigingen voor zichzelf kunnen angst activeren. Angst is een emotie die gepaard gaat met negatieve stress. Ook gedrag wat onder de parapluterm agressie valt kan worden aangedreven door angst. Ander gedrag wat door angst aangedreven kan worden is o.a.: vluchten, bevriezen en vormen van stressontladingen, zoals bijvoorbeeld plots heel druk doen (gedrag wat ik in losloopgebieden regelmatig door mensen verward zie worden met spel).

Paniek/rouw

Paniek/rouw is gerelateerd aan belangrijk sociaal contact en het gevoel van veiligheid die anderen een hond bieden (zoals de moederhond beschermend is voor een pup, maar dit kunnen ook andere dieren zijn, waaronder mensen). Wanneer deze emotie geactiveerd wordt ontstaat er negatieve stress en een sterke drang naar het herstellen van dat (voor de hond zeer belangrijke) contact.

Paniek kan bijvoorbeeld worden geactiveerd wanneer er sprake is van verlatingsproblemen, die mensen vaak 'verlatingsangst' noemen. Het betreft in veel gevallen een gevoel van paniek, wat gepaard gaat met hevige negatieve stress. Gedrag wat hierdoor aangedreven kan worden is: huilen, janken, piepen, blaffen (met als doel om contact te herstellen), maar er vindt ook vaak ontlading van stress plaats via sloopgedrag, dwangmatig gedrag en/of onzindelijkheid.

De volgende twee emotionele categoriën zijn gerelateerd aan het ontdekken, verkrijgen en uitbuiten van zaken die van waarde zijn voor het dier.

Verlangen/zoeken/onderzoeken/ontdekken

Verlangen gedreven gedrag heeft vele vormen en heeft als doel het ontdekken, vergaren en uitbuiten van bronnen die van belang zijn voor de hond. Basale dingen als op zoek gaan naar water bij dorst en op zoek gaan naar voedsel bij honger vallen o.a. onder verlangen. Denk ook aan snuffelen (exploreren, ontdekken) en jagen (waar ook prooigedrag bij aan te pas kan komen). Training gebaseerd op beloning met voedsel kan ook verlangen gedreven gedrag aanwakkeren. Verlangen is dus een sterke motivator voor gedrag.

Frustratie/boosheid/woede

Dit type emotie wordt geactiveerd wanneer het niet lukt om verwachtingen waar te maken of wanneer de hond geen toegang kan krijgen tot zaken die van waarde zijn voor de hond. Het kan ook opkomen wanneer de hond het gevoel krijgt dat waardevolle zaken kunnen worden afgenomen door gezinsleden (NB: wanneer de relatie en band goed is, betreft dit geregeld frustratie gedreven gedrag. Echter, wanneer er sprake is van (be)dreiging, dan zal het angst betreffen en soms is er sprake van lichamelijk ongemak). Deze categorie is gerelateerd aan controle en aan restricties, beperkingen en begrenzing. Gedrag wat door dit type emotie in gang wordt gezet is meestal gericht op het doorbreken van die geblokkeerde toegang of het (terug)krijgen van controle. Veel voorkomend gedrag wat door frustratie wordt veroorzaakt is o.a. blaffen, happen, trekken (aan de lijn, waar ook in gebeten kan worden), uitvallen en jammeren (janken).

De volgende drie emotionele categoriën zijn gerelateerd aan sociaal contact.

Lust

Lust is verbonden aan de drang om voort te planten. Gedrag wat hierdoor in gang kan worden gezet is o.a. bestijgen, actief zoeken naar een partner (denk aan loopsheid) en de invloed van hormonen en feromonen spelen hierbij een hele grote rol.

Verzorging/affectie/verbinding

Dit betreft gevoelens die verbonden zijn aan het geven van ouderlijke zorg (aan pups) en aan algehele verzorging (kan ook naar anderen gericht zijn), bescherming en genegenheid. Hierbij worden sociale banden bevestigd en versterkt. Denk bijvoorbeeld aan honden die vachtverzorging aan anderen geven, maar ook aan nestdrang of schijnzwangerschap, wat verzorging gedreven gedrag kan activeren. Het kan ook aangewakkerd worden bij wederzijdse affectie tussen gezinsleden.

Spel

Dit betreft sociaal speels gedrag waarbij honden de mogelijkheid hebben om tijdens speelse interacties informatie over de spelpartner te vergaren. Ook kunnen bepaalde vormen van gedrag tijdens spel worden geoefend zonder dat het escaleert (agressie oefenen zonder schade!). De hond leert tijdens spelen ook om milde emotionele uitdagingen te verwerken (wat kan bijdragen aan emotionele veerkracht). Veel informatie die een hond via spel opdoet kan niet op andere manieren vergaart worden. Sociaal spel betreft een positieve emotionele toestand.

Bovenstaande bevat nog slechts basale informatie (je kunt over elke emotionele categorie en de precieze werking binnen de hersenen nog wel een dik boek schrijven en dat gebeurt gelukkig ook). Door rekening te houden met emoties kun je veel gedrag al beter begrijpen en/of beïnvloeden.

Geschreven door Liselot Boersma, welzijnsdeskundige (PgDip CABW) en eigenaar van HondenLot, augustus 2017 en vervolgens geregeld bijgewerkt naar nieuwe inzichten. Copy paste/directe overname van teksten of afbeeldingen is zonder schriftelijke toestemming niet toegestaan. Het delen van de URL van deze website pagina is wel toegestaan en wordt op prijs gesteld.

Meer lezen over hondentraining, klik hier.

Meer lezen m.b.t. gedragstherapie, klik hier.

Meer lezen over hondenwelzijn, klik hier

Voor een interessante boekenlijst, klik hier

Meer lezen m.b.t. gedragstherapie:

Artikelen van HondenLot van A tot Z